دکتر سیدمرتضی هزاوئی تشریح کرد؛
جریان ملی کردن صنعت نفت چه بود؟
عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه بوعلی سینا در گفتگو با بسنا، جریان ملی کردن صنعت نفت را تشریح کرد.
تاریخ انتشار: ۰۹:۳۴ - ۲۹ اسفند ۱۳۹۶
دکتر سید مرتضی هزاوئی عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه بوعلی سینا در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار پایگاه خبری دانشگاه بوعلی سینا، بسنا، در خصوص سرنوشت ملی شدن نفت گفت: فروپاشی امپراطوری عثمانی، سرنوشت کشورهای منطقه امروزه غرب آسیا که معروف به خاور میانه هستند را در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با چالش های جدی روبرو کرد. قدرت های بزرگ برای دسترسی به منابع نفت این منطقه که آن زمان بالغ بر ۸۰ درصد منابع انرژی جهان بود و الان به ۶۵ درصد کاهش یافته است، هر کدام به روش های مختلف و با طراحی های خاص وارد این منطقه شدند.
وی ضمن اشاره به تاریخ دقیق استخراج نفت در ایران که به طور دقیق در ۵ خرداد ماه ۱۲۸۷ و در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه اتفاق افتاده است، اظهار کرد: از آن دوره به بعد مرتبا نفت ایران در دست خارجی ها بود و با امتیازات مختلفی این نفت به تاراج بیگانگان رفت. اولین قرار داد در سال ۱۹۳۳ میلادی نوشته شد که معروف به دارسی است. سپس قرار داد رویتر و هوتس و بعد از این دو هم قرار داد امتیاز اسمیت و خوشتیار برای نفت شمال و قرار داد کویر خولیان در سمنان عقد شد که به کشور های مختلف به خصوص به انگلستان داده شد. اکثر این قرار دادها با پرداخت رشوه به عوامل داخلی از جمله صدر اعظم ها همراه بود و سودهای کلانی را هم برای قدرت های بزرگ به همراه داشت. حتی در بعضی از اسنادها موجود است که سهم ایران از سود حاصل این قراردادها بسیار ناچیز بوده است.
دکتر هزاوئی در ادامه افزود: تقریبا انگلیسی ها عهده دار استخراج، فروش و حمل و نقل نفت ایران شدند و ۲۰ هزار نفر در سال های ۱۹۲۱ تا ۱۹۳۳ میلادی در شرکت های انگلیسی واقع در ایران مشغول به کار شدند و نفت ایران از یک میلیون هفتصد چهل و سه هزار تن در سال، به هفت میلیون و هشتاد و هفت هزار تن در سال ۱۹۳۳ رسید. در واقع این شرکت های چند ملیتی بودند که عهده دار استحصال و استخراج و فروش نفت ایران بودند.
وی خاطرنشان کرد: جنگ جهانی دوم باعث شد نفت ایران در خدمت متفقین قرار بگیرد و شاید اگر نفت ایران نبود متفقین در جنگ پیروز نمی شدند. بر اساس آمار موجود، ۱۷ میلیون تن نفت ایران در سال ۱۹۴۵ میلادی که پایان جنگ جهانی دوم است، برای پیروزی در جنگ خرج اهداف نظامی و امنیتی متفقین شد. آقای کولامان سو که یک سیاستمدار معروف فرانوسی است گفته است: "ارزش هر قطره نفت برای ما معادل یه قطره خون است". این وضعیت ادامه پیدا کرد و وابستگی های فرهنگی، اقتصادی، استبداد نفتی و هم چنین مسائل اجتماعی که همراه با تحقیر ملت ایران و حضور بیگانگان در کشور بود، شرایط را طوری پیش برد که سرانجام در ایران یک حرکت برای استیفای حقوق ملت ایران در ارتباط با نفت به وجود آمد. شروع این حرکت در مجلس شورای ملی در مهر ماه سال ۱۳۲۶ بود. مصوبه ای در مجلس مطرح شد که باید ایران و دولت ایران دنبال استیفای حقوق خود در ارتباط با نفت باشد و این وضع تاراج نفت را توسط قدرت های بزرگ متوقف کند.
عضو هیات علمی گروه سیاسی یادآور شد: متاسفانه در دولت های هژیر، قوام و ساعد هیچ کدام نتوانستند اقدامات مفیدی انجام بدهند تا این که قرار دادی به اسم گس گلشاییان تنظیم شد که گس نماینده شرکت انگلیسی و گلشایین هم وزیر خارجه دولت ساعد بود و بنا شد که در مجلس این قرار داد را پیگیری کنند. اما این قرار داد در مجلس پانزدهم رای نیاورد.
وی همچنین در خصوص نقش دکتر مصدق و آیت الله کاشانی در صنعت ملی شدن صنعت نفت اظهار داشت: بعد از شکل گیری مجلس شانزدهم، نیروهای ملی و مذهبی و اسلامی که در راس نیروهای ملی مرحوم دکتر مصدق و در راس نیروهای مذهبی و اسلامی آیت الله کاشانی بودند وارد مجلس شدند و پیگیر مصوبه شدند که همزمان با نخست وزیری رزم آرا بود. رزم آرا به مجلس آمد و علیه این خواسته به حق مردم ایران که از زبان نمایندگان مطرح میشد موضع منفی گرفت و حتی این جمله را به کار برد: "مردم ایران هنوز به آن درجه از لیاقت نرسیده است که نفت خود را اداره کند." رزم آرا به محض خارج شدن از مجلس توسط فداییان اسلام و به طور دقیق توسط خلیل طهماسبی ترور شد و همین مسئله باعث شد که بحث ملی شدن نفت در ایران به صورت یک نهضت، جدی تر گرفته بشود و نهایتا در ۹ اردیبهشت ۱۳۲۹ مصوبه ملی شدن در مجلس شورای ملی آن وقت تصویب شد.
دکتر هزاوئی تاکید کرد: اگر دقت بکنیم ما ۲۹ اسفند را مبنای ملی شدن صنعت نفت می دانیم در حالی که این مصوبه در تاریخ ۹ اردیبهشت به تصویب رسید و مراحل و فرآیند اداری تا ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ طول کشید. به هر حال اختلاف زمانی به همین علت است. متن ملی شدن صنعت نفت توسط مصدق در روز ۱۷ اسفند ماه سال ۱۳۲۹ خوانده و در روز ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ در مجلس تصویب شد و در واقع در روز ۲۹ اسفند ماه به تصویب مجلس سنا رسید.
وی در خصوص صنعت ملی شدن نفت گفت: اینکه می گوییم ملی شدن صنعت نفت، درست است ولی به غلط مشهور است. در واقع ملی کردن صنعت نفت درست است، چون ملی شدن مجهول است؛ یعنی کسی این کار را کرده است اما چون ملت ایران با نهضت خود این صنعت را ملی کرد، باید بگوییم ۲۹ اسفند روز ملی کردن صنعت نفت است.
هزاوئی تاکید کرد: ملی کردن، تعریفی در کتاب های اقتصادی و حقوقی دارد. تبدیل یک شی یا فعالیت به یک شی یا فعالیت متعلق به جامعه. یعنی باید دولت یا موسسه مربوط به دولت که در ایران به اسم شرکت ملی نفت ایران از آن نام میبریم، از این شی یا این فعالیت که در بحث ما نفت است، به نفع عموم و با مالکیت عمومی استفاده بکند نه مالکیت خصوصی. اگر این کار درست صورت بگیرد، استقلال اقتصادی، رشد اقتصادی و توسعه یافتگی را به همراه می آورد و حق حاکمیت دائمی بر منابع طبیعی را تضمین می کند.
وی اظهار داشت: زمانی از نفت تعبیر ملی می شود که ما بتوانیم بدون نفت هم زندگی کنیم. به تعبیر مقام معظم رهبری، شیرهای نفت را اگر خواستیم ببندیم و ملت ما بتواند بدون نفت هم زندگی کند.
وی ضمن اشاره به این که ایران هنوز هم وابستگی به نفت دارد گفت: اگر نفت را از ما نخرند و یا قیمت آن پایین بیاید میبینم که کشور با اختلالاتی مواجه میشود. تحریمی که روی نفت انجام می دهند، باعث می شود ما در مضیقه اقتصادی قرار بگیریم که در سال های گذشته در مساله برجام و فعالیت های هسته ای تاثیرش را دیدیم. درست است که صنعت نفت ملی شده، اما صد در صد هم ملی نشده است. یعنی هنوز ملت ایران تصمیم گیرنده کامل قضیه نفت در ایران نیستند و قیمت نفت را ما مشخص نمی کنیم.
هزاوئی در پایان گفت: به امید روزی که با تلاش های ملت ایران، به خصوص جوانان، بتوانیم پایه های دیگری برای اقتصاد ایران مثل صادرات مالیات و غیره بسازیم. البته این به معنی دست کشیدن از منابع نفتی نیست. ما اگر بتوانیم منابع نفتی را تبدیل به فراورده های نفتی کنیم خیلی بیشتر فروش داریم. در واقع باید به سمتی برویم که ما تبدیل کننده نفت به فرآورده باشیم و بتوانیم از این فرآورده ها هم در داخل و هم در خارج از کشور استفاده کنیم. ضمن این که نفت تنها مربوط به نسل ما نیست که هر طور بخواهیم از آن استفاده کنیم؛ بلکه متعلق به نسل های آینده هم است. اگر ما موفق نشویم نفت را به فرآورده تبدیل کنیم در آینده با شرایط سخت اقتصادی مواجه خواهیم شد. اگر ما سر گنج نفت هم نشسته باشیم با جایگزین های نفت مثل انرژی خورشیدی و انرژی هسته ای، نمیتوانیم کشور را اداره کنیم. این است که ما حتما باید این بحث هسته ای را به جایی مطلوب برسانیم و بتوانیم جایگزین خوبی برای نفت داشته باشیم تا مسائل اقتصادی کشورمان را در آینده مدیریت کنیم.
خبرنگار: هزاوئی
عکاس: انتصامی