به گزارش بسنا و به نقل از ایسنا، محوطه حاجی‌خان طی پروژه بررسی و شناسایی آثار دشت فامنین در اسفندماه سال ۸۷ شناسایی و ثبت ملی شد و با این وجود در سال ۹۰ مجوز احداث پتروشیمی ابن‌سینا در این محوطه صادر شد و در حقیقت یک اشتباه رخ داد که هنوز هم پافشاری بر این اشتباه ادامه دارد.
پروژه پتروشیمی از پنج سال قبل، بخشی از تپه تاریخی حاجی‌خان همدان را قُرق کرده و این در حالیست که باستان‌شناسان اعلام کرده‌اند پایه‌های این پروژه روی یکی از مهمترین تپه‌های مادها در همدان استوار است.
اوایل سال ۹۶ بود که خبر رسید «پروژه نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان همدان به کشف سازه بسیار بزرگ خشتی از دوره آهن ۳(احتمالا متعلق به مادها) با دیوارهای قطور، سکوی آتشدان و سکوهای‌نشیمن با ابعادی بزرگتر از معبد «نوشیجان» منجر شد» و این یعنی محوطه‌ای ارزشمندتر از تپه نوشیجان در همدان کشف شده است.
در حال حاضر محوطه‌ای که شواهد اسکان مادها در آن موجود است و نخستین کارگاه سفالگری در آن یافت شده، به احداث پتروشیمی اختصاص یافته به طوریکه بخشی از محوطه دیوارکشی شده و مجوز زیست محیطی پروژه از محیط زیست دریافت شده و قرار است مشکل آب از طریق تصفیه خانه همدان حل شود و فقط منتظر سرمایه‌گذار است تا کارش را شروع کند. حال باید دید مسئولان استان برای حفظ تاریخ تلاش خواهند کرد یا تاریخ و اصالت همدان را قربانی ساخت پروژه‌ای می کنند که سال‌ها فقط نامش بر سرزبان‌هاست...
ثبت تپه حاجی‌خان در اسفندماه سال ۸۷
مدیر پروژه نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان با تأکید بر لزوم حفظ این محوطه گفت: محوطه حاجی‌خان طی پروژه بررسی و شناسایی آثار دشت فامنین که در اسفندماه سال ۸۷ اتفاق افتاد، شناسایی و ثبت ملی شد و در سال ۹۰ با وجود گرفتن استعلام منطقه مجوز پتروشیمی ابن‌سینا در محوطه صادر شد و در حقیقت یک اشتباه رخ داد.
دکتر اسماعیل همتی ادامه داد: در سال ۹۵ ضمن بازدید محوطه برآورد شد که با یک ماه کاوش نجات‌بخشی شرایط کلی، اطلاعات، جزئیات و دوره‌بندی محوطه مشخص و درباره میزان ارزش آن تصمیم گیری شود.
وی با بیان اینکه با آغاز عملیات کاوش تمامی کارهای علمی در محوطه انجام گرفت، افزود: بر خلاف محوطه‌هایی که عملیات نجات‌بخشی در آن‌ها صورت گرفته بود، تپه حاجی‌خان حفظ شد و با بررسی‌هایی که در روند کار صورت گرفت، به این نتیجه رسیدیم علاوه بر این تپه سه تپه دیگر هم در محوطه موجود است که به علت بالا بودن رسوبات دشت محو شده‌اند.
این باستان‌شناس اضافه کرد: عملیات کاوش در چهار تپه مذکور با تیم‌های جداگانه آغاز شد و اطلاعات خوبی به دست آمد؛ به عنوان مثال با وجود اینکه شهر لالجین به عنوان مرکز سفال همدان شناخته می‌شود، نخستین کوره سفالگری استان همدان در محوطه حاجی‌خان یافت شد همچنین آثار کوره آهنگری از دیگر یافته‌های این محوطه بود.
همتی با اشاره به اینکه محوطه‌های مهم دوره ماد مانند نوشیجان، سگزآباد و گودین‌تپه محوطه استقراری ندارند، گفت: طی کاوش در منطقه محوطه استقراری دوره ماد کشف شد که دارای اهمیت فراوانی است چرا که در نمونه‌های مشابه کنار آثار شاخص محوطه‌ای این چنینی وجود ندارد.
بخش‌هایی از تپه اصلی با لودر جابجا شده
وی ادامه داد: در آغاز عملیات کاوش مشخص شد بخش‌هایی از تپه اصلی و تقریباً نیمی از تپه‌های دیگر با لودر جابجا شده است به طوریکه آثار لودر و حدود ۱۰ تا ۱۵ چاله حفاری قاچاق قابل مشاهده بود و اگر بگوییم ۳۰ تا ۴۰ درصد محوطه را قبل از کاوش برداشته بودند، اغراق نیست.
این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا در ادامه بیان کرد: پس از سه ماه کاوش بخشی از معبد این محوطه شناسایی شد که از جهات مختلف مهم است و با توجه به اینکه باستان‌شناسان، دوره ماد را به عنوان افسانه قبول دارند تا واقعیت و نوشیجان را یک استثناء می‌دانند، کشف آثار مادی در این محوطه با فاصله ۵۰ سال از کشف نوشیجان اهمیت آن‌را دوچندان کرده است.
وی درباره اهمیت محوطه اذعان کرد: در اصل الگوی کهن معماری ایرانی به صورت چلیپایی بوده که این الگو در نوشیجان و حاجی‌خان وجود دارد، این الگو در دوره ساسانی به شکل هلال آتشکده‌های ساسانی و در دوره اسلامی به صورت گنبدخانه‌های مساجد اسلامی ظاهر می‌شود؛ درباره کلیت معماری نیز عده زیادی اعتقاد داشتند برگرفته از معماری اورارتویی است اما این کاوش نشان داد محوطه دیگری مشابه با نوشیجان تکرار شده بنابراین این شکل معماری، بومی منطقه است.
مدیر پروژه نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان با بیان اینکه شواهدی حاکی بر مشابهت پلان نوشیجان و معبد حاجی‌خان در دست است، گفت: تنها تفاوت این دو محوطه بزرگتر بودن پلان معبد حاجی‌خان است و طبق پختگی معماری نوشیجان و شواهد سفالی موجود، این معبد از نوشیجان قدیمی‌تر است، اگرچه نتایج مطلق نهایی نیاز به آزمایش کربن ۱۴ دارد.
یافتن اثرانگشت انسان‌های دوره ماد
وی در ادامه اظهار کرد: طی کاوش خشت‌های مادی با اثرانگشت انسان‌های این دوره یافت شد که براساس یک الگوی خاص معماری شکل گرفته و به نظر می‌رسد رد خشت‌ها طبق پلان از پیش تعریف شده، در مجموعه می‌چرخد و مهندسی‌وار و طبق محاسبات دقیق ریاضی به کار رفته است.
این باستان‌شناس مهمترین یافته‌های این محوطه را آثار سفالی دانست و تصریح کرد: سکوی آتشدان مطبق این محوطه شبیه سکوی نوشیجان است و نیایشگران در سکوهای خشتی برای تقدس آتش حضور پیدا می‌کردند همچنین در هیچ محوطه‌ای نیمکت خشتی پشت به آتشدان نیست که این مکان یک استثناء است، علاوه بر این دیواره جداکننده که فضای مقدس را از فضای غیرمقدس جدا کرده و از طریق راهروهای ارتباطی به هم وصل می‌شوند، در این محوطه وجود دارد.
پیدا شدن مهر یک صاحب منصب دوره ماد
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا افزود: دیگر یافته مهم محوطه حاجی‌خان مهر سیلندری از جنس عقیق با نقش شیر بالدار انسان سر و شیر غران در روبروی آن است که با توجه به اهمیت عقیق در آن دوره، سبک کار با مته و جزئیات و اطلاعات آن به نظر می‌رسد مربوط به فرد صاحب منصب دوره ماد است و تنها مشکلی که وجود دارد، نبود کتیبه روی آن است.
همتی با یادآوری اینکه در این مکان محوطه استقراری وجود دارد که ظاهراً سکونتگاه بوده است، اضافه کرد: در حال حاضر بزرگترین مشکلی که از نظر علمی و پژوهشی وجود دارد، این است که عملیات کاوش معبد و محوطه استقراری هنوز به پایان نرسیده و مثلاً مشخص نیست پلان خارجی معبد چگونه است همچنین تیم کاوش حدس می‌زند معبد در یک حصار محدود شده اما هنوز نتوانستیم حصار را بیرون بیاوریم.
وی در ادامه به نمونه گیاهی یافت شده در معبد اشاره کرد و گفت: در تمام قسمت‌های معبد خوشه گندم به عنوان هدیه دیده می‌شود؛ به عبارت دیگر وقتی مردم برای زیارت به معبد می‌آمدند خوشه گندم همراه خود داشتند که بقایای آن در معبد حفظ شده است و با انجام آزمایش کربن ۱۴ دقیقاً متوجه خواهیم شد متعلق به چه دوره‌ای هستند، البته تمامی این‌ها فریز شده تا در آینده علاوه بر تاریخ‌گذاری، مورد مطالعات باستان‌شناسی نیز قرار گیرند.
محوطه حاجی‌خان به ۲ یا ۳ فصل کاوش نیاز دارد
مدیر پروژه نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان با بیان اینکه این محوطه حداقل به دو یا سه فصل دیگر کاوش نیاز دارد، افزود: با توجه به اینکه در نوشیجان محوطه استقراری نداریم و اطلاعاتی از زندگی این دوره در دست نیست، محوطه استقراری تپه حاجی‌خان از اهمیت فراوانی برخوردار است.
همتی درباره مشکلات تیم کاوش و پتروشیمی ابن‌سینا و خطر تخریب محوطه توضیح داد: متأسفانه مشکلات اساسی بین اهداف ما و این گروه وجود دارد و با وجود صحبت‌های فراوان موفق به توجیه آن‌ها نشده‌ایم، در صورتی که در حال حاضر همه ما مسئول هستیم این محوطه استثنایی را حفظ کنیم چرا که اگر محوطه توسط پتروشیمی تخریب شود هیچ جایگزینی برای آن وجود نخواهد داشت.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا با بیان اینکه تاکنون مطالبات تیم کاوش پرداخت نشده است، گفت: پس از اتمام کاوش نامه‌ای به میراث‌فرهنگی تهران و اداره میراث‌فرهنگی همدان مبنی بر اینکه تیم کاوش به علت نداشتن تخصص و بودجه هیچ نوع ضمانتی برای حفاظت و مرمت محوطه ندارد، ارسال شد که با وجود پیگیری میراث‌فرهنگی همدان، با کم‌کاری میراث‌فرهنگی تهران مواجه شدیم و بودجه‌ای به محوطه تعلق نگرفت؛ اداره میراث‌فرهنگی همدان نیز قسمت آتشدان را با ماسه و شن ریز پوشاند و پوششی که در تپه هگمتانه بود، روی آن کشیده شد تا به صورت موقت حفظ شود اگرچه این کار اصولی نیست.
برای حفاظت از محوطه حاجی‌خان احداث سوله نیاز است
این باستان‌شناس با تأکید بر اینکه محوطه حاجی‌خان اثری شاخص و تکرار نشدنی است، افزود: بهترین اقدام برای حفاظت این است که یک سوله برای آن زده شود چرا که تخریب‌های محوطه به علت داشتن بافت خشتی رو به افزایش است.
وی با اشاره به اینکه زمان تصمیم‌گیری برای محوطه بسیاری از مسئولان استانی عقیده داشتند محوطه باید برداشته و پتروشیمی مستقر شود، اضافه کرد: خوشبختانه با درایت علی مالمیر، مدیرکل میراث‌فرهنگی همدان این اتفاق عملی نشد و مقرر شد حدود یک هکتار به ابعاد ۷۰ در ۷۰ متر از قسمت معبد فریز شود که حتی اگر پتروشیمی هم به کار خود ادامه داد، این قسمت از بین نرود؛ این اقدام در مورد محوطه استقراری نیز ضروری است و چون فریز نیست و کاری رویش انجام نگرفته، پتروشیمی می‌تواند این قسمت را تخریب کند.
همتی درباره جابجایی پلان محوطه اظهار کرد: این اتفاق درمورد مسجدی متعلق به دوره سلجوقی در کشور ترکیه اتفاق افتاد و مسجد را جابجا کردند، همین طور در ایالت مریلند آمریکا نمونه این اقدام وجود دارد اما در کشور ما تکنولوژی لازم برای این کار در دسترس نیست.
مدیر پروژه نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان در پایان اظهار کرد: اگر قرار است پتروشیمی در این محوطه ادامه حیات دهد انتظار نداریم به سایت گردشگری تبدیل شود بلکه اولویت بر حفظ محوطه است و به علت اینکه تمامی اقدامات علمی در حین کاوش انجام گرفته می‌تواند به صورت موزه مجازی در تپه هگمتانه نمایش داده شود.
در این گزارش آمده است، مردادماه سال ۹۶ براساس مصوبه شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار شد محوطه تاریخی «حاجی‌خان» در همدان به طور کامل حفظ شود و سایت پتروشیمی فامنین با هدف حفاظت کامل از این تپه متعلق به دوره ماد، از این منطقه جابجا شود اما مدیر پروژه نجات‌بخشی تپه حاجی‌خان هنوز هم در شک و تردید اجرای این مصوبه است و به نظر می‌رسد قرار است پتروشیمی در همسایگی این محوطه باقی بماند و این امر جزء نابودی هویت همدان چیزی در پی نخواهد داشت.