پایگاه خبری دانشگاه بوعلی سینا- بسنا

به گزارش خبرنگار بسنا، دکتر سالومه غلامی استاد دانشگاه گوته فرانکفورت آلمان در سمینار "بررسی گویش همدانی و پیشینه آن" که به همت انجمن علمی دانشجویی علوم اجتماعی در سالن شهید چیت‌سازیان دانشکده ادبیات و ‌علوم انسانی برگزار شد، گفت: بهترین مکانی که صحبت‌هایی در رابطه با زبان همدانی می‌تواند ارائه شود، شهر همدان است و بسیار خوشحالم که در این جمع قرار دارم؛ همچنین این سخنرانی در روزهای آتی در فرهنگستان ادب فارسی ارائه خواهد شد..
وی تاکید کرد: واژه‌ای که باید برای همدانی قدیم، صورتی که پیش از فارسی در شهر همدان صحبت می شده، استفاده کنیم واژه "زبان" است نه "گویش"، در حالی‌که همدانی امروز "گویشی" از فارسی است و نه یک زبان مستقل.
غلامی تشریح کرد: ما زبان‌های ایرانی را به سه دوره باستان‌، میانه و جدید تقسیم می‌کنیم؛ اوستا و فارسی باستان‌ از زبان‌های دوره باستان هستند. از زبان مادی که آن هم از زبانهای دوره باستان است، تنها چند واژه در کتیبه های غیر ایرانی باقی مانده است. در اینجا منظور از زبان قدیم، زبان همدان در دوره باستان نیست، بلکه زبانی از دوره جدید زبانهای ایرانی است.
وی تصریح کرد: زبان همدان پیش از اینکه فارسی جایگزین آن شود، زبانی از گروه غربی شمال بوده است.
سالومه غلامی بیان کرد: شهرهایی در ایران وجود دارند که زبان آن‌ها در حال حاضر فارسی است، اما در ابتدای دوره جدید زبانهای ایرانی، زبانی غیر از فارسی در آنها صحبت می شده است. شهرهای همدان، کاشان، یزد، اصفهان و کرمان از این دسته هستند؛ در تمام این شهرها اکنون زبان فارسی صحبت می شود.
وی در جواب این‌که چرا به نظر می‌رسد زبان فارسی که اکنون در این شهرها استفاده می‌شود زبانی نیست که در گذشته استفاده می‌شده، تبیین کرد: دو‌ دلیل برای اثبات این مطلب وجود دارد؛ اول زبان شهرها و روستاهای اطراف، مانند زبان روستای ابیانه در مورد زبان قدیم شهر کاشان، که به دلیل بافت سنتی خود و حفظ آداب و رسوم و ‌تعصب روی زبان، زبان خود را حفظ کرده‌اند و دوم زبان اقلیت‌های دینی که در برخی از این شهرها وجود دارد.

دکتر غلامی خاطرنشان کرد: در شهر همدان به نظر می‌رسد که زبان قدیم از بین رفته است و شاید بتوان تنها بازمانده آن را در زبان برخی از روستاهای اطراف همدان یافت. از جمله دلایل آن نقشی است که همدان در طول تاریخ به عنوان مرکزی برای تجارت و عبور کاروان‌ها داشته و در اصل یک بندر زمینی به حساب می‌آمد؛ اصولا در مکان‌هایی که تجارت نقش مهمی دارد، زبان به سرعت تغییر می‌کند و معمولا زبان مرکزی و معیار که برای همگان قابل درک و استفاده است جایگزین آن می‌شود.
وی عنوان کرد: مساله دوم زبان، زبان اقلیت‌ها در این شهرها است. مثلا به نظر می رسد که اقلیتهایی مانند کلیمیان و زرتشتیان به دلیل تشکیل جزیره زبانی، زمان قدیم این مناطق را بین خود نگه داشته اند. بعدها زبان فارسی در میان اکثریت جایگزین شد اما اقلیت‌ها به استفاده از زبان قدیم ادامه دادند. به نظر می رسد که زبان کلیمیان همدان که زبانی غرب شمال است، باید زبان قدیمی این شهر باشد.
وی بیان داشت: اگر به شهر همدان نگاه کنیم، می‌دانیم که همدان در گذشته پایتخت مادها بود؛ مهم‌ترین مکانی که در آنجا شواهد باستان‌شناسی با اهمیتی پیدا شده، تپه هگمتانه است. در تپه هگمتانه ما از دوران تاریخی گوناگون مادها، هخامنشیان، ساسانیان و حتی دوره اسلامی شواهدی مانند ظروف و زینت آلات و آثار هنری منحصر به فرد دیگری داریم.
دکتر سالومه غلامی توضیح داد: انتظار و امید ما این است که شواهدی به زبان مادی در شهر همدان پیدا شود ولی تا به امروز متاسفانه ما به نتیجه ای نرسیده‌ایم. اما شواهد زبانی از زبان فارسی باستان دوره هخامنشی در شهر همدان به اندازه کافی به دست آمده است.
این استاد دانشگاه گوته یادآور شد: یکی از مهم‌ترین گویش‌های مادی در دوره جدید، همدانی قدیم بوده است و زبان همدانی جزو معدود زبانهای ایرانی است که برای بازسازی آن دو منبع وجود دارد که عبارت است از متون ادبی و زبان اقلیت است.
دکتر غلامی اظهار کرد: منظور از متون ادبی در اینجا، فهلویات همدانی است؛ منظور از فهلویات، اشعاری است که به زبان قدیم منطقه پهلو یا فهلو ‌نوشته شده است.‌ از جهت زبان شناسی، منطقه پهلو به مناطق غربی مرکزی و شمالی ایرانی گفته می‌شود.
وی افزود: فهلویات همدان شامل اشعار باباطاهر (دیوان جامع باباطاهر و نسخه قونیه باباطاهر از قرن پانزدهم و شامل 25 بیت)، نامه‌های عین‌القضات همدانی، یک متن صوفی در رابطه با عرفان که نویسنده آن ناشناس است و ‌مربوط به قرن ‌دوازده است، راحه‌الصدور و آیه‌السرور، توضیحات رشیدی، اسئله و اجوبه رشیدی، تاریخ گزیده حمدالله مستوفی، جامع‌الالحان مراغی و ... است که مهم‌ترین آن‌ها جامع‌الالحان است.
وی اذعان کرد: کار کردن با فهلویات راحت نیست از جمله مشکلات آن می‌توان به محدودیت شمار ابیات، مشکلات خوانش فهلویات، تفاوت‌های بسیار زیاد در نسخه‌های متفاوت، تاثیر بسیار زیاد زبان فارسی بر فهلویات و ... اشاره کرد.
دکتر غلامی بیان داشت: از قرن هفتم تا به امروز نظریات بسیار متفاوتی در رابطه با زبان اشعار باباطاهر وجود دارد که از جمله آن‌ها مازندرانی، لری، لکی و ... است.
وی در رابطه با دلیل تفاوت نظریات گفت: هر پژوهشگری با هر زبانی، اشعار باباطاهر را در مقایسه با زبان خود بررسی کرده و به شباهت‌هایی پی برده است. در اینجا باید گفت تمام زبان‌های ایرانی باهم شباهت دارند و اگر مقایسه هدفمند و متمرکز بر ویژگیهای تعیین کننده نباشد، داوری به بیراهه می‌رود.‌ همچنین بیشتر اشخاصی که بر روی گویش اشعار باباطاهر داوری کرده‌اند پژوهشگران ادبیات بوده‌اند نه رده‌شناس و‌ گویش‌شناس.
این متخصص زبان شناسی تصریح کرد: با توجه به اشعار باباطاهر و با توجه به پیشینه تاریخی و‌ زندگینامه وی می‌توان گفت لری، لکی، همدانی فعلی یا همدانی قدیم می تواند زبان این اشعار باشد. ولی پرسش اصلی این است که کدام یک از این زبانها؟
وی تشریح کرد: اگر اشعار باباطاهر لری باشد ویژگی‌های غربی شمال را چه‌‌طور می‌توانیم توجیه می‌کنیم؟ همچنین حضور پیشوند استمرار "e" و "ad" در اشعار باباطاهر به جای پیشوند ma که پیشوند استمرار در زبان لکی است، و برخی از ویژگیهای دیگر، لکی بودن آن را منتفی می کند. گویش فعلی همدان غربی جنوب است و به دلیل ویژگیهای عرب شمال اشعار باباطاهر، این گویش می تواند تنها همدانی قدیم باشد.
دکتر سالومه غلامی خاطرنشان کرد: منبع دیگری که می توان از آن استفاده کرد، گویش کلیمیان همدان است که البته محدودیت‌هایی نیز دارد؛ از جمله محدودیت‌ها این است که جامعه کلیمیان همدان محدود به ۹ نفر است، و در ایران تنها دو‌ گویشور از این زبان وجود دارد که آن افراد هم آن زبان را از پدر و ‌مادر خود به یاد دارند و تسلط عالی به زبان ندارند.
وی عنوان کرد: شیوه من برای بازسازی زبان همدان شیوه تطبیقی، آنالیز دستوری فهلویات با فلکس، مستندسازی گویش کلیمیان همدان و آوانویسی با نرم افزار اِلان، آنالیز داده‌ها و استخراج ویژگی‌هایی که می‌تواند ویژگی زبان قدیم همدان باشد، است. و در ادامه سخنرانی به جزئیات این مقایسه و ویژگیهای واجی، صرفی و نحوی زبان قدیم همدان پرداخت.
وی در پایان تبیین کرد: نتیجه این است‌ که زبان قدیم همدان متفاوت از گویش فعلی است و متعلق به غرب شمال بوده است از نظر بنده بازسازی دقیق زبان همدانی غیر ممکن اما بازسازی نسبی آن بر پایه منابع ذکر شده ممکن است.

خبرنگار: میرزایی
عکس: حسنی