دکتر غلام خداکرمیان عضو هیأت علمی گروه گیاهپزشکی دانشگاه بوعلیسینا، در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار بسنا، از تاثیر احتمالی دما و رطوبت نسبی محیط زندگی بر نرخ رشد و پراکنش ویروس کرونا و نرخ بهبودی بیماری ناشی از آن در دو کشور استرالیا و ایتالیا گفت.
وی با اشاره به اینکه تمام آمارهای ذکر شده تا ۲۵ فروردین ۱۳۹۹ بوده و برای سهولت مقایسه اعداد رند شده اند، گفت: کرونا؛ ویروسی برای همه فصلها و همه نسلها است.
خداکرمیان با طرح این سؤال که آیا استرالیا به خاطر پذیرش این مهمان خوانده به گرمی و با میوههای رنگارنگ پاییزی نسبت به ایتالیا که به سردی و با گلهای رنگارنگ بهاری آن را پذیرفت زیان انسانی کمتری دیده است؟، بیان داشت: ابتدا لازم است تاکید نمایم که این مدل به طور خاص در بازه دمای بالا و به طور ویژه در بازه دمای پایین ممکن است به دلایلی با برخی کشورها مانند چین، کره جنوبی و آلمان قابل انطباق نباشد، ولی الگوی کلی آن دارای نقاط اشتراک زیادی است.
وی افزود: ویروس کرونا در استرالیا در ماه نخست پاییز و همزمان با آن در کشور ایتالیا در ماه نخست بهار گزارش شد و هردوی این کشورها اکنون از پیک مرگ و میر گذشته اند.
خداکرمیان گفت: استرالیا عن قریب است که به شهروندانش بگوید که زندگی عادی را شروع کنند و شاید هم شروع کرده اند، در حالیکه ایتالیا هنوز نزدیک به یک ماه زمان نیاز دارد تا به مرحله شروع عادی سازی زندگی مردم برسد!
این عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی سینا عنوان کرد: نخستین مورد گزارش کرونا در ایتالیا ۳۱ ژانویه ۲۰۲۰ در رم از یک زن و مرد توریست چینی آغاز شد، که بلافاصله قرنطینه شدند و سپس به فاصله یک هفته در یک مرد ایتالیایی که تازه از ووهان برگشته بود کرونا تشخیص داده شد؛ بنابراین ایتالیا ویروس را از ووهان چین دریافت کرده است.
وی اضافه کرد: در مقابل در ۲۵ ژانویه (تقریبا به طور همزمان با ایتالیا) نخستین مورد ابتلا به کرونا در یک مرد استرالیایی که تازه از ووهان چین برگشته بود در شهر ویکتوریا تشخیص داده شد، لذا استرالیا هم ویروس را از ووهان چین دریافت کرده است.
غلام خداکرمیان در ادامه گفت: در ایتالیا اواخر ژانویه مصادف با اواخر زمستان و اوایل بهار است و هوا سرد و خشک (حدود ۱۰ تا ۱۲ درجه سانتیگراد با رطوبت نسبی حدود ۶۵%) و در استرالیا اواخر ژانویه مصادف با اواخر تابستان و اوایل پاییز و هوا گرم و مرطوب (حدود ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتی گراد با رطوبت نسبی بیش از ۸۵%) است.
وی بیان کرد: ایتالیا با جمعیت ۶۰ میلیونی (۹۸ مرد به ازای هر ۱۰۰ زن)، ۲۲% بالای ۶۵ سال با شاخص سنی یا aging index حدود ۱۵۰ و استرالیا با جمعیت ۵/۲۵ میلیونی (۱۰۰ مرد به ازای هر ۹۹ زن)، ۱۶% بالای ۶۵ سال (۶% کمتر از ایتالیا) و شاخص سنی حدود ۱۲۰ دارند؛ بنابراین جامعه استرالیا ۶% از جامعه ایتالیا جوانتر است. البته استرالیا کشوری ایزوله با مرزهای سراسر آبی است و بیشتر مرزهای ایتالیا را هم آب فراگرفته است.
این استاد دانشگاه از نظر وضعیت ابتلا به کرونا تا ۲۵ فروردین ۱۳۹۹ وضعیت این دو کشور را به قرار زیر بیان کرد:
ایتالیا: کل مبتلایان ۱۵۹۵۰۰ نفر، مرگ و میر ۲۰۵۰۰ نفر و بهبود یافتگان ۳۵۴۵۰ نفر
استرالیا: کل مبتلایان ۶۳۶۰ نفر، مرگ و میر ۶۱ نفر و بهبود یافتگان ۳۵۰۰ نفر
ایتالیا: درصد ابتلا به کل ۲۶/. %، درصد مرگ و میر از کل ابتلا ۱۳% و درصد بهبود یافتگان از کل ابتلا ۲۲%، مرگ و میر نسبت به کل جمعیت هر ۳۰۰۰ نفر یک نفر
استرالیا: درصد ابتلا به کل حدود ۰۲۶/%، درصد مرگ و میر از کل ابتلا ۱% و درصد بهبود یافتگان ۵۵%مرگ و میر نسبت به کل جمعیت هر ۴۲۰۰۰۰ نفر یک نفر
وی تصریح کرد: بنابراین ویروس کرونا را از حیث ابعاد مرگ و میر را نمیتوان سلاح کشتار بیولوژیک نامید، چون در بدترین حالت ممکن که در ایتالیا اتفاق افتاده، از هر ۳ هزار نفر ۱ نفر و در شرایط استرالیا از هر ۴۲۰ هزار نفر ۱ نفر را کشته است. اما به اندازه کافی وحشت ایجاد کرده است.
دکتر خداکرمیان همچنین گفت: در ایتالیا میزان ابتلا یا سرعت پراکنش ویروس کرونا ۱۰ برابر و میزان مرگ و میر ۱۳ برابر از استرالیا بیشتر است، درحالیکه سرعت بهبودی بیماران کرونایی در ایتالیا ۵/۲ برابر کندتر است؟!
وی افزود: ترکیبهای جمعیتی در این دو کشور نسبتاً یکسان است، اما یادمان هست که جمعیت ایتالیا ۶% مسنتر از استرالیا است. حال برای سهولت مقایسه میزان ۳% از مرگ و میر ایتالیا را به خاطر پیر بودن جمعیت نسبت به استرالیا کم میکنیم تا به ده درصد برسد. در حالیکه منشاء ویروس کرونا در ایتالیا و استرالیا هردو یکسان و از ووهان چین است و شروع بیماری در هردو کشور تقریباً همزمان گزارش شده است، اما ویروس کرونا در ایتالیا ده برابر تندتر پخش میشود، ده برابر کشندهتر است و ۵/۲ برابر سرعت بهبودی بیماران کندتر است.
وی با طرح این مطلب که اگر نوع ویروس یکی است، به راستی چه عاملی این همه تفاوت را به وجود میآورد؟ عملکرد دولت؟ شیوه درمان؟ یا دما و رطوبت نسبی محیط زندگی؟ اظهار کرد: بررسی شیوههای مدیریت بیماری و درمان آن به روایت اخبار رسمی، در این دو کشور تقریباً یکسان بوده یا تفاوت آن در حدی نبوده که منشاء اختلاف ده برابری مرگ و میر و سرعت پراکنش ویروس باشد. در این اوضاع سرعت ۵/۲ برابری بهبودی بیماران در استرالیا از چه عاملی ناشی میشود؟
وی اضافه کرد: شاید کلید حل معمای این تفاوتها در مرگ ومیر، پراکنش و بهبودی بیماران، دما و رطوبت نسبی محیط زندگی باشد، که مستقیما روی خود ویروس (سهم این اثر ناچیز است) یا غیرمستقیم از طریق تاثیر بر روی میزبان آن یعنی انسان (سهم این اثر عمده و اصلی است) بر روی ویروس تاثیر میگذارد.
خداکرمیان گفت: ابتدا به تاثیر اثر مستقیم دما و رطوبت نسبی روی ماندگاری ویروس کووید ۱۹ میپردازیم. هیچ پژوهش چاپ شدهای تاکنون در این مورد انجام نشده است، چون هم ویروس به تازگی شیوع پیدا کرده و هم به اندازهای دلهره آور است که کسی به خود اجازه بازی با این گوی تیغ دار خطرآفرین را نداده است و اینکه در ضربالمثل گفتهاند این گوی و این میدان، شاید منظورشان همین گوی بوده است که کسی جرات ندارد به میدان آن برود! اما نتایج یک پژوهش در مورد اثر مستقیم دما و رطوبت نسبی محیط روی ویروس سارس که همسان کووید-۱۹ است نشان میدهد که در دما و رطوبت نسبی بالا (حدود ۳۸ درجه سلسیوس و رطوبت نسبی حدود ۹۰% به بالا) ویروس به سرعت روی سطوح از بین میرود، ولی در دمای پایینتر از ۲۰ درجه سلسیوس ویروس روزها دوام میآورد:
Kwok-Hung Chan et al. , ۲۰۱۱. The Effects of Temperature and Relative Humidity on the Viability of the SARS CoronavirusAdvances in Virology ۲۰۱۱ (۷):۷۳۴۶۹۰
سایر پژوهشها در مورد رابطه ماندگاری سایر ویروسها با دما و رطوبت نسبی محیط هم تاثیر انکار ناپذیر این دو فاکتور را تایید کردهاند و به همین خاطر بیشتر ویروسهای فصلی (حتی بیشتر ویروسهای بیماریزای گیاهی) در دمای بالا فعالیت چندانی ندارند و یا فعالیتشان به کلی متوقف میشود. البته به نظر اینجانب سهم تاثیر مستقیم دما و رطوبت بر ویروس نسبت به سهم تاثیر غیر مستقیم این دو فاکتور از راه اثر گذاری بر میزبان بسیار ناچیز است که دلایل آن را میتوانید در همین مقاله بخوانید.
این استاد دانشگاه همچنین با طرح این سؤال که دما و رطوبت نسبی چگونه به طور غیر مستقیم بر ویروس هنگامیکه ویروس وارد بدن افراد شده است، تاثیر میگذارد؟ محل اثر این دو فاکتور کجاست؟ بیان داشت: دمای بدن افراد معمولی و سالم تقریباً یکسان و ۳۷ درجه سلسیوس است و در نگاه نخست اینگونه به نظر میرسد که ویروس وقتی در بدن هر فرد جا خوش میکند از تاثیرات محیط اطراف به سود یا زیان خود در امان است! اما اینگونه نیست و ویروس به صورت غیر مستقیم تحت تاثیر دما و رطوبت نسبی محیط خارج از بدن فرد بیمار قرار میگیرد، اما چگونه؟ ابتدا لازم است اشارهای گذرا به یک از مکانیسمهای مخرب بیماریزایی کرونا داشته باشیم تا بعد متوجه شویم که چگونه فاکتورهای دما و رطوبت نسبی محیط زندگی بر زندگی ویروس کرونا در درون بدن انسان تاثیر میگذارد.
وی افزود: طبق دادههای منتشر شده اخیر مهمترین مکانیسم مخرب ویروس کرونا چسبیدن به گلبولهای قرمز، متلاشی کردن پروتئین Hem (به طور خلاصه Hb یا Hgb نوشته میشود) که بخش عمده هموگلوبین است و نهایتا آزاد سازی یون دو یا سه ظرفیتی آهن که بسیار واکنشگر و برای بدن سمی است. این آهن آزاد شده که در گلبول سالم توسط Hb مهار شده و سمیت ندارد، همراه جریان خون به ریهها رسیده و با واکنشگری بسیار زیاد به سرعت و شدت به بافت ریه آسیب میرساند که در عکس رادیوگرافی آثار مخرب آن به صورت رنگ سفیددیده میشود. از طرفی به سبب آزاد شدن آهن و پروتئین Hb غلظت خون و چسبندگی آن بیشتر میشود که به همین خاطر پمپاژ خون توسط قلب را دشوارتر کرده و به بیماران قلبی بیش از همه آسیب میزند؛ چرا که برای پمپاژ خون غلیظتر انرژی بیشتر و اکسیژن بیشتر و در نتیجه تنفس بیشتر مورد نیاز است و این در حالی است که کرونا سیستم دریافت اکسیژن بیشتر و تنفس بیشتر را مختل کرده است. در اثر این ضایعه تنفس لحظه به لحظه سختتر و میزان اکسیژن رسانی خون که برای واکنشهای عادی و دفاعی بدن ضروریترین عنصر است، مختل شده و اگر کاری نکنیم بدن رفته رفته تسلیم کرونا میشود. البته مکانیسم ذکر شده کرونا صرف نظر از تخریب زیاد در رتبه دوم است، ولی هیاهوی این مکانیسم بر سر مکانیسم اصلی کرونا که ورود و تکثیر درون سلول است سایه افکنده است و سبب شده که مکانیسم اصلی تا اندازه زیادی مورد غفلت قرارگیرد. از سوی دیگر داروی هیدروکسی کلروکین که برای مهار لارو مالاریا که آن هم درون گلبول قرمز پرورش مییابد و آنرا تخریب میکند و در مرحله حاد بیماری بسیار تاثیر گذار است، غوغایی به پا کرده و بیماران و پزشکان معالج را غرق شادی کرده است. در این غوغا و شادی تاثیر ظاهراً اعجاز آمیز هیدروکسی کلروکین و تا کارخانههای تولید و فروش این دارو محصول اعجاز آمیز خود را در مقیاس بالا میفروشند.
وی در ادامه تشریح کرد: هرچه که هست اثر دو فاکتور دما و رطوبت نسبی محیط زندگی باید بر تنفس، رسیدن اکسیژن به بدن و خون تاثیر گزار باشد! تا بر کرونا تاثر گذار باشد. اما چگونه؟ نکته اول اینکه بهترین راندمان تنفس در ۳۷ درجه اتفاق میافتد و رطوبت نسبی تنفس در این دما به طور طبیعی اشباع است. به همین خاطر دمای بدن در ۳۷ درجه تنظیم شده استو وقتی دمای بیرون سرد است رطوبت تنفس به صورت بخار خارج میشود. پس هر قدر دما و رطوبت نسبی محیط در دامنه پایینتر از ۳۷ درجه به این دما نزدیکتر باشد راندمان تنفس بالاتر است. دمای کشور استرالیا زمان شیوع کرونا بین ۲۵ تا ۳۴ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی بین ۸۵ تا ۹۰% در نوسان بود که به شرایط بهینه طبیعی بسیار نزدیک است در حالیکه در ایتالیا دما بین ۱۰ تا ۱۲ درجه و رطوبت نسبی حدود ۶۰ تا ۷۰% بود که برای تنفس اصلا مناسب نیست.
دکتر غلام خداکرمیان افزود: به صورت تجربی همه به خاطر دارند که رطوبت نسبی بالا و شرایط گرم سبب بهبودی ویروسهای تنفسی مانند سرماخوردگی و آنفلوآنزا میشود و بوخور دادن و خوردن سوپ داغ برای بهبودی بیماری ناشی از این دو در همین راستاست. به علاوه هوای سرد مجاری تنفسی را سفتتر و تنگتر میکند و سبب میشود اکسیژن کمتری به ریهها برسد. هرچند هوای سرد سبب بالا رفتن نسبی تعداد گرانولوسیتها و ماکروفاژها (دو نوع از گلبولهای سفید خون که به همراه سایر انواع گلبولهای سفید از بدن در برابر بیمارگرها دفاع میکنند) میشود که برای دفاع از کرونا بسیار مناسب است، اما تعداد افزایش آنها دست کم برای مقابله با کرونا کافی نیست ضمن اینکه سرما سبب کاهش راندمان سیستم خودکار نظافت ریهها میشود، چون برای اینکه کارایی این سیستم بیشتر شود به رطوبت و گرمای بیشتری نیاز دارد و این در حالی است که هوای سرد رطوبت و دمای کمتری دارد. ریهها هنگام تنفس در هوای سرد و خشک سبب میشود که رطوبت بیشتری نسبت به آنچه به دست میآورد از راه تنفس از دست برود لذا ریهها به طور نسبی سردتر و خشکتر میشوند و در نتیجه راندمان اکسیژن رسانی آنها پایین میآید.
وی اذعان داشت: به فرض ثابت بودن تعداد تنفس در دقیقه که در حالت معمول برای یک فرد بالغ بین دوازده تا بیست بار در دقیقه است، میتوان تصور نمود که حتی در مدت یک ساعت تفاوت راندمان پایین و راندمان بهینه تنفس چقدر زیاد است! و چقدر اکسیژن رسانی به ریهها میتواند متفاوت باشد! و این در حالی است که نرخ تکثیر ویروس در بدن افراد در هر دو شرایط ثابت و یکسان است. نتیجه اینکه شرایط استرالیا از حیث گرما و رطوبت برای مقابله با کرونا به مراتب بهتر از ایتالیا بوده است؛ پس برای غلبه بر کرونا هوا را گرمتر و مرطوبتر کنید.
خداکرمیان در ادامه بیان کرد: نکته دوم این است که متوسط مصرف مایعات در قالب غذا، میوه و سبزی و هرگونه نوشیدنی در یک فرد معمول بالغ و دمای پایین و خنک حدود ۵/۲ لیتر در ۲۴ ساعت است. هر قدر هواگرمتر باشد به دلیل تبخیر آب از طریق پوست و تنفس، میزان مصرف آب بالاتر رفته و به طور متوسط در شبانه روز به چهار لیتر میرسد یعنی دست کم ۶۰% افزایش مییابد. حجم خون در یک فرد بالغ به طور متوسط پنج لیتر است (به طور متوسط ۷% وزن بدن هر کسی به واحد لیتر را خون تشکیل میدهد) و حجم مصرف مایعات در هوای گرم به طور متوسط معادل یک بار رقیق سازی تمام خون بدن است لذا با بودن ویروس کرونا در بدن هر قدر خون رقیقتر شود (با رعایت نسبت الکترولیت-های خون به ویژه نمک ها) بهتر است؟! چرا که هم آثار مخرب به جای مانده از حمله کرونا را به ویژه یونهای دو و سه ظرفیتی آهن را از بدن میزداید و هم سبب رقیق سازی ویریونها شده تا شرایط بهینه برای دفاع گلبولهای سفید چه آنها که ماکروفاژ هستند و چه آنهایی که پادتن تولید میکنند، فراهم آید. در حالت کلی هرقدر آنتی ژن (ویروس) رقیقتر شود، آنتی بادی بیشتری تولید میشود و این از آثار مصرف مایعات بیشتر در هوای گرمتر است. نتیجه این که شرایط استرالیا از حیث بالا بودن مصرف مایعات روزانه و در نتیجه رقیق سازی خون برای مقابله با کرونا به مراتب بهتر از ایتالیا بوده است. پس برای غلبه بر کرونا با رعایت الکترولیتها هر قدر میتوانید مایعات بنوشید تا چرخه رقیق سازی خون بیشتر و تندتر شود.
وی گفت: نکته سوم این است که جای گرمتر نشان از وجود ساعات آفتابی بیشتر دارد که به معنای ساخت ویتامین D بیشتری توسط پوست است. استرالیا، چون گرمتر بوده بنابراین در مقایسه با ایتالیا ساعات آفتاب بیشتری داشته و افراد ویتامین D بسیار بیشتری تولید کرده اند. نقش ویتامین D برای مقابله با ویروس کرونا و سایر عفونتهای تنفسی به حدی مهم است که تیتر یکی از دستورات سازمان بهداشت جهانی برای مقابله با این عفونتها هم اکنون در وب سایت رسمی این سازمان تیتر نخست است. نتیجه این که شرایط استرالیا از حیث ساعات آفتابی برای سنتز ویتامین D توسط پوست افراد به مراتب بهتر از ایتالیا بوده است. پس برای غلبه بر کرونا از نور آفتاب گریزان نباشید و دست کم روزی نیم تا یک ساعت آفتاب بگیرید.
این عضو هیأت علمی دانشگاه خاطرنشان کرد: نکته چهارم اینکه تاثیر گذاری دما و رطوبت نسبی بر راندمان پخش ویروس از تنفس فرد آلوده است. هرقدر دما و رطوبت محیط زندگی به شرایط دمای بدن و رطوبت نسبی سیستم تنفسی نزدیکتر باشد، چون همسانی بیشتری بین این دو دما و رطوبت فراهم است، هنگام تنفس فرد آلوده به کرونا، جریان تبادل هوای تنفس شده او با محیط اطراف کندتر و مسافتی که ویروس پخش میشود کوتاهتر است در نتیجه ویروس به آرامی پخش و رقیق میشود (شرایطی که در استرالیا به هنگام شیوع کرونا فراهم بوده است). در حالیکه اگر تفاوت دمای بدن و رطوبت تنفسی با دمای محیط بیشتر باشد، به سبب ایجاد شدن جریان هوا به خاطر تفاوت دو دما ویروس تا مسافت دورتر پخش میشود و در نتیجه افراد بیشتری را آلوده میکند (شرایطی که در ایتالیا به هنگام شیوع کرونا فراهم بوده است). نتیجه این که شرایط آب و هوایی استرالیا از حیث پخش کرونا از تنفس فرد آلوده نسبت به ایتالیا بسیار نامساعدتر بوده است؛ بنابراین با توجه به بالا رفتن دمای کشور در این روزها و ادامه آن، منتظر تاثیر اعجازآمیز دما و رطوبت نسبی برسرعت انتشار کرونا و بهبودی بیماران کرونایی باشید.
خبرنگار: میرزایی